در زمستان سال 1329 ق . صدای نوزادی در فضای خانه ساده آیة الله سید ابوالحسن طالقانی پیچید كه نامش را ((محمود)) گذاشتند و پدرش پشت جلد قرآن نوشت :
((سید محمود روز شنبه ، چهارم ربیع الاول 1329 ق . به دنیا آمد))(791)
تو گویی همین نوشتار كوتاه بود كه پیوندی ناگسستنی بین او و قرآن ایجاد كرد.
سید محمود دوران كودكی را تا ده سالگی در روستای ((گلیرد)) طالقان سپری نمود و همانجا خواندن ، نوشتن و مقدمات علوم اسلامی را فراگرفت و در مكتب پدر - كه عالمی سیاستمدار بود - مبارزه با استبداد در ذهن او نقش بست .
او سپس همراه خانواده به تهران رفت كه همزمان بود با دوران دیكتاتوری رضاخان و مبارزه روحانیون علیه وی و این نقشی بسزا در شكل گیری فكر سیاسی اش داشت و از همان هنگام او را وارد میدان مبارزه با ستم كرد.
فرزند حوزه
سید محمد در نوزده سالگی برای فراگیری بیشتر و دقیقتر علوم اسلامی به قم رفت و از درس استادانی بزرگ چون آیة الله حجت و آیة الله خوانساری بهره فراوان برد.(792)
دانش پژوه جوان ، مدتی برای بهره گیری از درس علمای برجسته نجف ، راهی آن مركز بزرگ علمی شد؛ اما دوباره به قم و مدرسه فیضیه برگشت .
پرداختن به دانش هیچ گاه او را از توجه به مسائل سیاسی - اجتماعی دور نكرد. آری فضای پر از معنویت فیضیه به او درسها آموخت و از وی ، اندیشمندی مبارزه و خستگی ناپذیر ساخت .
سیر به سوی خلق
آیة الله طالقانی پس از سالها تحصیل در قم ، از آیة الله جائری یزدی ، بنیانگذار حوزه علمیه قم ، اجازه اجتهاد گرفت(793)و با عزمی راسخ و گامی استوار، راهی تهران شد و در مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق ) به آموزش علوم اسلامی پرداخت .
او كه مدتها پیش درد جامعه و مردم را حس كرده بود و تنها راه نجات را در بازگشت به اسلام و قرآن می دانست ، با برقراری جلسات تفسیر قرآن در راه گام نهاد.(794)
مجاهدی نستوه
روزی در چهار راه ((گلوبندك )) تهران ، بین زنی مسلمان و ماءموری مزدور درگیری بوجود آمد كه ماءمور فرومایه سعی داشت چادر را از سر زن مسلمان برگیرد؛ ولی او مقاومت می كرد.
آیة الله طالقانی كه از آنجا در حال عبور بود با صحنه كشمكش آنان روبرو گشت ؛ از این روز با ماءمور گلاویز شد و آن زن را از چنگش رها ساخت .
به دنبال این درگیری ، بیگانه پرستان ، آقای طالقانی را به جرم اهانت به مقامات بلند پایه كشوری بازداشت و به شش ماه زندان محكوم كردند.(795)
با سقوط رضا خان و بر سر كار آمدن شاه جوان و بی تجربه ، فضای فعالیتهای فرهنگی و سیاسی تا اندازه ای باز شد؛ در این هنگام آیة الله طالقانی بری آشنایی هر چه بیشتر نوجوانان و جوانان با معارف اسلامی ، به تشكیل ((كانون اسلام )) دست زد و برای فراگیر كردن فعالیت زیر بنایی اش به انتشار مجله ((دانش آموز)) از طرف كانون ، همت گماشت .
به دنبال پایه گذاری نهضت ملی نفت به رهبری آیة الله كاشانی و حركت یكپارچه مردم در پشت سر او، برای ستاندن حق خویش از انگلیس ‍ غارتگر، آیة الله طالقانی همگام با قهرمان مبارزه ، علیه استعمار به قیام پیوست و یكی از یاران نزدیك آقای كاشانی در این راه شد و با زبان گویا و برنده خود به افشاگری و روشنگری پرداخت .(796)
پس از كودتای ننگین 28 مرداد 1332، آنگاه كه رژیم كودتایی جای پایش را محكم كرد و به انتقام جویی از فدائیان اسلام پرداخت ، در چنین زمان حساسی ، آیة الله طالقانی آنها را در خانه اش پناه داد:(797)ولی با مشكوك شدن ماءموران به منزل وی ، شهید نواب و یارانش ، آنجا را ترك كردند. از این رو وقتی ساواك به آن خانه هجوم برد، كسی از فدائیان را در آن نیافت . با این حال آقای طالقانی را دستگیر و بازداشت كرد. اما چون مدركی علیه وی بدست نیاورد، پس از مدتی آزادش نمود.
او در سالهای 1324 و 1325 ش . نیز وقتی كه شهید نواب ، مورد تعقیب قرار گرفت ، وی را در روستاهای اطراف طالقان پناه داد.
در محیط خفقان ستم شاهی ، مسجد هدایت ، سنگر مبارزه آیة الله طالقانی علیه رژیم پلیسی پهلوی بود و حدود سی سال سخنان آتشین مجاهد نستوه ، به اجتماع این مسجد شور و گرمی می بخشید و تشنگان حقیقت را سیراب می كرد.
پس از روی كار آمدن دوباره محمد رضا پهلوی با كودتای 28 مرداد و به كمك سازمان جاسوسی آمریكا، عده ای از مبارزان از جمله آیة الله طالقانی با انگیزه مذهبی و ملی ، برای ادامه دادن مبارزه ، با نهضت مقاومت ملی را بنیان نهادند.
نهضت ، فعالیتهای پی گیری داشت تا این كه در سال 1336 ش . ساواك با یورش سنگین ، عده ای زیادی از اعضایش را دستگیر و زندانی كرد و به این ترتیب آقای طالقانی نیز دستگیر و روانه زندان گردید و بیش از یك سال در زندان بسر برد. او پس از آزادی به منظور ایجاد یك كانون مبارزه با هدف مذهبی و برای مخالفت آشكار با شاه و نزدیك كردن دو قشر دانشگاهی و حوزوی به یكدیگر، با همكاری عده ای ((نهضت آزادی )) را تاءسیس ‍ كرد.(798)
در تابستان 1339 ش . رژیم كودتای برای قانونی جلوه دادن حكومت و سلطه خویش در صدد برگزاری انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی به صورت فرمایشی بود كه مجاهد نستوه در سنگر مسجد هدایت برای رو كردن دست بازیگران صحنه سیاسی كشور به سخنرانی پرداخت .
رژیم برای جلوگیری از رسوایی بیشتر درب مسجد هدایت را بست ؛ از این رو محل سخنرانیها از مسجد به منزلی منتقل شده و دو روز آخر ماه صفر، آیة الله طالقانی و شهید مطهری به بررسی مسائل سیاسی - اجتماعی و افشاگری علیه حكومت پرداختند.
سی ام تیرماه 1331 یادآور حماسه كم نظیر ملت ایران علیه دولت چهار روزه قوام بود كه او را مجبور به استعفا كرد. به همین دلیل ، پس از كودتای 28 مرداد، رژیم برای محو آن روز از یادها تلاش بسیار كرد.
نه سال از آن حركت حماسی آیة الله كاشانی و ملت گذشت بود و آقای طالقانی در نظر داشت ، آن شجاعت و فداكاری را در یادها زنده گرداند و سالگردی برای شهدای سی ام تیر برپاكند.
حكومت پهلوی ، نخست با خارجی خواندن برگزار كنندگان آن ، قصد جلوگیری از اجتماع مردم را داشت و چون از این ترفند سودی نبرد، در شب برگزاری مراسم در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، نیروهای امنیتی به شركت كنندگان حمله برده ، عده ای را دستگیر كردند و آیة الله طالقانی در اعتراض به این حمله ، همراه دستگیرشدگان به شهربانی رفت و در آنجا نیز بر خلاف نظر رئیس شهربانی ، با دیگران وارد زندان شد كه پس ‍ از دو رو، پلیس ، با حیله ای او را از زندان خارج كرد.(799)
همگام با امام
در سال 1341 ش . به دنبال حركت امام خمینی (ره ) علیه انقلاب سفید شاه ، آیة الله طالقانی (ره ) نیز برای برداشتن نقاب از چهره نوكران استعمار به افشاگری دست زد.
رژیم سر سپرده كه مصمم به اجرای برنامه دیكته شده از سوی آمریكا بود، آقای طالقانی را دستگیر و روانه زندان كرد.
چند ماهی از دستگیری مجاهد نستوه گذشت ، اما رژیم پهلوی در پی دستاویزی بود تا او را مدت طولانی تری در زندان نگه دارد. از این رو پیش ‍ از فرارسیدن ماه محرم 1342 ش . وی را آزاد كرد تا با توطئه ای جدید، دوباره او را راهی زندان كند؛ نقشه این بود كه مقداری مواد منفجره را در خانه اش پنهان نماید، آنگاه او را به جرم تهیه و نگه داری مواد منفجره ، به عنوان یك شورشی تروریست دستگیر نموده ، به پای میز محاكمه بكشاند.
اگر آیة الله طالقانی پی برده بود كه این عمل رژیم باید در راستای توطئه ای باشد، اما با این حال تصمیم گرفت در ماه محرم ، یزیدیان زمان را رسوا كند.
او در مسجد هدایت به بیان واقعیتهای جاری كشور و آنچه در زندان می گذشت ، پرداخت و شاه را با انقلاب سفیدش مورد تشدیدترین حملات قرار داد و با استفاده از سخنان سرور شهیدان كربلا، مردم را به قیام علیه حكومت پهلوی فرا خواند.
سخنرانی او یازده شب ادامه یافت و چون آگاه شد كه ساواك ، فراد شب تصمیمی به دستگیری اش دارد، به لواسانات رفت .
به دنبال دستگیری امام در شب 15 خرداد 1342 (شب دوازدهم محرم ) و قتل عام مردم در روز پانزده خرداد، اعلامیه ای با عنوان ((دیكتاتور خون می ریزد)) در سرتاسر ایران منتشر شد كه شاه را بیش از پیش رسوا كرد.
ساواك ، آیة الله طالقانی را سبب انتشار اعلامیه دانست و در تعقیب او به لواسانات هجوم برد و مجاهد نستوه برای در امان ماندن مردم از اعمال جنون آمیز ساواك ، از اختفا بیرون آمد و خودش را تسلیم كرد و به این ترتیب دوباره در 23 خرداد 1342 دستگیر شد و بعد از چهار ماه بازداشت . در 30 / 7 / 1342 در بی دادگاه نظامی محاكمه گردید و پس از بارها محاكمه در 16/10/1342 به ده سال زندان محكوم شد.
او در زندان با وجود شكنجه های بی رحمانه ، به برقراری جلسات تفسیر قرآن ، نهج البلاغه و تاریخ اسلام برای زندانیان مسلمان همت گماشت و برای ایجاد وحدت بین مبارزیان مسلمان نخستین نماز جماعت را در زندان برپا نمود و استقامت وصف ناپذیرش در برابر شكنجه های خون آشامان ساواك ، مایه قوت قلب دیگر زندانیان بود.
سرانجام رژیم پلیس پهلوی بر اثر فشار افكار عمومی و واكنشهای بین المللی به ناچار او را در سال 1346 ش . آزاد كرد.
او در سال 1350 نیز دستگیر و به مدت سه سال در شهر زابل تبعید شد و سپس به بافت اعزام و پس از مدتی آزاد شد.
آرزوی دیرینه
آیة الله طالقانی از زمره متفكرانی بود كه گامهایی برای اتحاد جهان اسلام برداشت . او در كنفرانسهای متعددی ، گاه به عنوان نماینده شخصیتهای بزرگی چون آیة الله كاشانی و بروجردی و گاه به طور مستقل ، شركت نمود.
وی در حمایت از تاءسیس ((دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه )) كه توسط آیة الله بروجردی با همكاری اندیشمندان ((الازهر)) مصر بود بویژه ((شیخ محمد شلتوت )) ایجاد شده بود، نوشت :
((راه تقریب ، كه جمعی از علمای بیدار و مجاهد پیش گرفته اند همین است كه با نور تفكر، محیط ارتباط اسلامی را روشن سازند و با نوك قلم ، باقیمانده ابرهای تاریك را از افق فكری مسلمانان زایل گردانند تا وحدت واقعی پایه گیرد، نه اتحاد صوری و قرار دادی .))(800)
خنجری در قلب جهان اسلام
در 25/2/1327 ش . همزمان با خروج آخرین سرباز انگلیس از خاك فلسطین ، ((بن گورین )) رئیس یكی از سازمانهای صهیونیستی ، خبر شوم تاءسیس دولت اشغالگر اسرائیل را اعلام كرد.
از آن تاریخ به بعد، تلاشهای گسترده ای در ابعاد مختلف برای حمایت از حقوق مردم فلسطین صورت گرفته است .
آیة الله طالقانی نیز از مبارزانی بود كه هرگز در برابر این تجاوز، سكوت نكرد و در كنفرانسهای متعدد از حق ملت فلسطین دفاع كرد.
وی در خطبه نماز عید فطر سال 1348 ش . به مساءله فلسطین پرداخت و ضمن آگاه كردن مردم از وضعیت مسلمانان فلسطین یادآوری مسؤ ولیت آنان در این مبارزه ، از آنها خواست تا فطریه خود را برای كمك به مبارزان مسلمان هدیه كنند.
با گسترش این حركت نو، در سال بعد همگام با نمازگزاران مسجد هدایت ، نمازگزاران حسینیه ارشاد و تعدادی از مساجد با راهنمائیهای آیة الله مطهری و عده ای دیگر، فطریه خود را به مبارزان فلسطینی هدیه كردند.(801)
در آستانه پیروزی
نفسهای رژیم به شمارش افتاده بود و خزان عمرش فرارسید؛ دستگاه حاكم از هیچ جنایتی شرم نداشت ، از این رو آیة الله طالقانی را در پاییز 1354 برای انتقامی سخت ، بار دیگر دستگیر كرد.
آقای طالقانی دو سال بدون محاكمه ، سخت ترین شكنجه روحی و جسمی را در زندان تحمل نمود و در سال 1356 ش . رژیم برای جلوگیری از فشارهای بین المللی ، به جهت مشخص نبودن جرم و مدت محكومیت او، وی را با وجود كهولت سن و ضعف جسمانی به ده سال زندان محكوم كرد.
او سه سال را با بدترین شرایط در زندان گذارند. سلولش یك سلول كوچك و نمور بود كه حتی پنجره كوچك آن با رنگ سیاه آغشته بودند و در طول شبانه روز، فقط یك ساعت برای انجام نظافت وی را به حیاط كوچك پشت زندان می بردند.(802)
به دنبال عقب نشینی رژیم در مقابل موج اعتراضات مردم مسلمان ، در پاییز 1357 ه‍ش . بسیاری از زندانیان سیاسی آزاد گردیدند كه از آن جمله آیة الله طالقانی بود.
او در هشتم آبان 1357 آزاد شد و در جمع انقلابیون پرشور مسلمان قرار گرفت و در نخستین پیامش مردم را به وحدت و پیروی از رهبری یگانه امام فراخواند.(803)
محرم سال 1357 ش . (آذر ماه ) برای انقلاب لحظه حساس و سرنوشت سازی بود. آیة الله طالقانی همگام با امام ، برای شدت بخشیدن به قیام مردم ، در اول محرم با بهره گیری از سخن آغازین امام حسین علیه السلام در نهضتش ، پیامی حماسی برای ملت ایران فرستاد كه منجر به راهپیماییها و اعتصابات گسترده ای گردید.(804)
او برای وارد كردن ضربات نهایی به پیكر رو به زوال حكومت پهلوی ، تصمیم گرفت همراه امام ، پیامی دیگر به مناسبت روز تاسوعا (نهم محرم ) صادر كند و از این رو، بدون توجه به اخطارهای پی در پی مقامات دولتی و حكومت نظامی مبنی بر منصرف شدن از فرستادن پیامهای انقلابی ، در روز چهارم محرم پیامی دیگر برای ملت ایران فرستاد و اعلام كرد كه خود نیز در راهپیمایی روز تاسوعا شركت خواهد نمود.(805)
این اعلامیه همراه پیام امام و تاءكید دیگر رهبران روحانیون ، غوغایی بپاكرد به طوری كه در تهران حدود چهار میلیون نفر به خیابانها ریختند و حمایت خود را از رهبری امام خمینی (ره ) و برقراری حكومت اسلامی اعلان نمودند.
تا آخرین نفس
پس از ورود امام به ایران و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی ، آیة الله طالقانی پست سر ایشان قرار گرفت و بازویی توانا برای آن رهبر الهی گردید و اطاعت از حضرتش را بر همه واجب می دانست ، بالاتر از اینها پیر مجاهد، امام را نعمتی عظیم از جانب خداوند برای ملت ایران می شمرد و قدردانی نكردن از آن را سبب دچار شدن به عذاب الهی می دانست(806)و در مقابل بدخواهان و گروههای تفرقه افكن - كه تلاش می كردند تا وانمود سازند كه او نظر مثبتی درباره رهبری امام ندارد - قاطعانه ایستاد و می فرمود: این مخلصی كه نسبت به رهبری ایشان بارها و بارها نظر داده ام و رهبری قاطع ایشان را برای خودم پذیرفته ام و همیشه سعی كردم كه از مشی این شخصیت بزرگ و افتخار قرن با اسلام ، مشی من خارج نباشد.(807)
به دستور امام پیش نویس قانون اساسی جدید فراهم گردید و انتخابات مجلس خبرگان به منظور بررسی نهایی آن برگزار شد و آیة الله طالقانی به عنوان نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان تعیین گردید.(808)
او با وجود تمام مشكلات و بیماری ، این مسئولیت سنگین از پذیرفت و در سنگر مجلس به پاسداری از ارزشهای انقلاب و خون شهیدان پرداخت .
با بر پایی حكومت جمهوری اسلامی ، او به واسطه یكی از شخصیتهای ، برگزاری نماز جمعه در سرتاسر ایران را به امام پیشنهاد كرد كه با موافقت وی ، این مراسم وحدت بخش در سرتاسر میهن اسلامی برگزار گردید.
به این ترتیب نخستین نماز جمعه تهران به امامت آیة الله طالقانی در پنجم مرداد 1358 در دانشگاه تهران برپا شد و بیش از یك میلیون نفر در آن شركت كردند.
او هفت نماز جمعه را اقامه كرد كه آخرین آن در بهشت زهرا، در شانزدهم شهریور سال 1358 بود.
چكیده های قلم
اگر چه زندگانی آیة الله طالقانی سراسر مبارزه بود و بارها زندانی و تبعید گردید، امام با این حال آثار ارزشمندی از خود بجا گذاشت :
1. ((پرتوی از قرآن )) كه شامل تفسیر سوره های فاتحه ، بقره ، آل عمران ، 22 آیه ابتدای سوره نساء و تمامی سوره های جزء سی ام قرآن است و در شش جلد منتشر گردید.
2. مقدمه ، توضیح و تعلیق بركتاب ((تنبیه الامة و تنزیه الملة )) آیة الله نائینی
3. اسلام و مالكیت .
4. ترجمه جلد اول كتاب ((امام علی بن ابی طالب ))، نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود.
5. ((به سوی خدا می رویم )) كه سفر نامه حج است .
6. پرتوی از نهج البلاغه .
7. آینده بشریت از نظر مكتب ما.
8. آزادی و استبداد.
9. آیة حجاب .
10. مرجعیت و فتوا.
11. درسی از قرآن .
12. درس وحدت .
وفات
او پس از سالها مبارزه ، در ساعت 45/1 بامداد روز دوشنبه 9/6/1358 به سوی حق شتافت و ملتی در غم فراقش غرق ماتم شدند.
انبوه جمعیت پیكرش را برای خاك سپاری به بهشت زهرا بردند و صبح سه شنبه در میان شیون و ناله مردم ، آن پیكر عزیز در خاك پنهان گشت و دولت یك روز تعطیل و سه روز عزاداری عمومی اعلام كرد.
امام خمینی (ره ) غم خود را از آن حادثه جانكاه در پیامش به ملت داغدار ایران چنین بیان كرد:
((... آقای طالقانی یك عمر در جهاد و روشنگری و ارشاد گذراند، او شخصیتی بود كه از جسمی به جسمی و از رنجی به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ گاه در بهار بزرگ خود سستی و سردی نداشت من انتظار نداشتم كه بمانم و دوستان عزیز و پرارج خودم را یكی پس از دیگری از دست بدهم . او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود و زبان گویای او چون شمشیر مالك اشتر برنده بود و كوبنده . مرگ او زودرس بود و عمر او پربركت .))(809)